Bu aralar metamfetamin üzerine okuduklarım, küresel bir krizle karşı karşıya olduğumuzu gösteriyor; gelin bu korkutucu verileri birlikte inceleyelim.

Metamfetamin artık sadece bir “sentetik uyarıcı” değil; küresel ölçekli bir ölüm krizine dönüşmüş durumda. UNODC’nin 2018 Global SMART Update raporu ve EMCDDA/Europol’un 2022 analizleri, bu gerçeği çarpıcı verilerle ortaya koyuyor.

Çarpıcı veriler:

• Dünya genelinde metamfetamin yakalamaları 2008’de 25 ton iken, 2016’da 159 tona, 2019’da ise 325 tona yükseldi.
• ABD’de metamfetaminin payı, psikostimülanlarla ilişkili ölümlerin %85-90’ını oluşturuyor. 2010’da 1.854 ölüm kaydedilirken, 2015’te bu sayı 5.716’ya ulaştı.
• Avustralya’da metamfetamin kaynaklı ölümler 2009-2015 arasında iki katına çıktı.
• ABD’de yüksek saflık ve düşük fiyat, aşırı doz ölümlerini hızla artırıyor.

Ölüm oranları neden hafife alınıyor?
Metamfetamin çoğu zaman başka maddelerle birlikte kullanılıyor. Bu da ölümleri doğrudan metamfetamine bağlamayı zorlaştırıyor. Avustralya’da yapılan bir çalışmada, metamfetamin kaynaklı ölümlerin %90’ında benzodiazepin veya morfin gibi başka maddeler tespit edildi. Kalp hastalıkları, intihar ve kazalar gibi dolaylı nedenler tabloyu daha da karmaşık hâle getiriyor.

Küresel tablo:

• Asya ve Kuzey Amerika, metamfetaminin en büyük pazarları. Bazı Asya ülkelerinde tedaviye başvuranların %75’inden fazlası amfetamin-tipi uyarıcılar nedeniyle yardım arıyor.
• ABD’de metamfetamin enjeksiyonu, opioid kriziyle birleşerek 2009-2018 arasında hepatit C vakalarını dört kat artırdı.
• Avrupa hâlâ görece küçük bir pazar olsa da, Çekya ve Slovakya’daki atık su analizleri yüksek kullanım seviyelerini ortaya koyuyor.

Ne yapılmalı?

Metamfetamin krizi, görmezden gelindiğinde sadece rakamlarda değil, toplumların geleceğinde de derin yaralar açıyor. Ölüm oranları buzdağının görünen kısmı sadece. Asıl mesele, bu yükselişi durdurmak için bilim, politika ve toplumun ortak iradesini harekete geçirmek:

• Bilimsel veriye dayalı politikalar: Ölüm oranlarının gerçek boyutunu ortaya koymak için atık su analizleri, tedavi başvuruları ve ölüm kayıtları birlikte değerlendirilmelidir.
• Uluslararası işbirliği: Metamfetamin üretimi ve ticareti sınır tanımıyor; bu nedenle yalnızca ulusal değil, bölgesel ve küresel düzeyde koordineli mücadele şart.
• Toplumsal farkındalık: Kamuoyuna yönelik bilinçlendirme kampanyaları, metamfetaminin “zararsız bir uyarıcı” olduğu yönündeki yanlış algıyı kırmalıdır.
• Sağlık sistemlerinin güçlendirilmesi: Tedavi ve rehabilitasyon kapasitesi artırılmalıdır.

Metamfetaminle mücadele, sadece bireysel çabalarla değil; bilimsel veri, politika ve toplumun eşgüdümlü çalışmasıyla mümkün olabilir.

Kaynaklar:

1. UNODC, Methamphetamine continues to dominate synthetic drug markets, Global SMART Update, Volume 20, 2018.
2. EMCDDA & Europol, The methamphetamine market: global context, EU Drug Markets Report, 2022.

Bugün internette iklim değişikliği üzerine araştırma yaparken bir kitaba rastladım. Okudukça, dünyamızı ne büyük tehlikelerin beklediğini ve adeta kıyamet alametlerini yaşadığımızı hissettim.

Kitabın adı “Climate of Change” – yani “Değişimin İklimi.”
Yalnızca bilimsel bir rapor değil, aynı zamanda insanlığa yazılmış bir uyarı mektubu idi sanki…
Yazanlar: Dr. John Last, Dr. Konia Trouton ve Dr. David Pengelly. Üç bilim insanı.

Şu an için sadece ilk bölümü okuyabildim…

Biz ne ara bu kadar kirlettik dünyamızı? Ne ara toprağın, suyun ve havanın bize emanet olduğunu unuttuk?

Kitabın ilk bölümü “Fossil Fuel Emissions, Global Warming and Human Health” yani “Fosil Yakıt Emisyonları, Küresel Isınma ve İnsan Sağlığı” başlığını taşıyor.

İlk sayfalardaki en önemli bilgi şu: fosil yakıt tüketimimiz 30 kat artmış.
1860 yılında dünya yılda 300 milyon ton petrol eşdeğeri yakıt kullanırken, bugün 8 milyar 730 milyon ton kullanıyor.

Düşünebiliyor musunuz? Enerji ürettikçe üretmişiz ama doğanın da nefesini kesmişiz.

Şöyle bir etrafımıza baktığımızda; kömür yakan termik santralleri, egzozlardan yükselen dumanları, bacalardan çıkan gazları ve daha nice kirletici kaynağı görüyoruz…

Hepsi sanki canlıları yok etmek için uğraşıyor.
Kükürt dioksit, azot oksitleri, partikül maddeler, cıva ve sayamadıklarımız…

Hepsi ciğerlerimize, kalbimize, hücrelerimize, akciğerlerine kadar ulaşıyor.
Tüm bu yanmanın en masum görünen ama en sinsi sonucu ise karbondioksittir (CO₂). Aslında CO₂, doğanın kendi dengesi içinde bir kahramandır. Çünkü o olmasa, Dünya’nın ortalama sıcaklığı 15°C değil, –6°C olurdu. Yani biz, Allah’ın bir mucizesi olan bu denge sayesinde yaşıyoruz.

Ne yazık ki  kendi ellerimiz ile onu denge unsuru olarak değil, zehirli bir örtüye dönüştürdük.
100 yılda atmosferdeki CO₂ oranı yüzde 30 arttı; 280 ppm’den 360 ppm’e çıktı.
Bunun anlamı ise gezegenin ateşinin yükselmesidir.
Sonucu da buzların erimesidir, göllerin kurumasıdır, soluk alamayan insanların çaresizliğidir.

Kitapta geçen bir ifade beni çok etkiledi:
“Fosil yakıtların yanması hem iklim değişikliğine hem hava kirliliğine yol açar.”
Yani arabamızın kontağını çevirdiğimizde hem doğayı hem de kendimizi kirletiyoruz.
Isınırken, üretirken, hızlanırken kirlettikçe kirletiyoruz.

Bir başka çarpıcı veri de şu: Eğer bugünkü gidişat değişmezse sadece fosil yakıt kullanımına bağlı hastalıklardan ölümler artabilir.
Bu insanlar arasında belki biz olacağız, belki çocuklarımız, belki de hiç tanımadığımız insanlar.

Küresel ısınma sadece bir “çevre sorunu” değil; artık bir sağlık krizi.
Artan sıcaklıklar, hastalıkların yayılma alanlarını değiştiriyor.

Şu günlerde Kasım ayına giriyoruz ama hava sıcaklığı normallerin üzerinde…
Yeni virüsler, yeni bakteriler, yeni salgınlar…
Kitapta anlatılan her satır, aslında hepimizin günlük hayatına dokunuyor. Herkesin okumasını çok isterim.
Sabah işe giderken soluduğumuz hava, çocuklarımızın oynadığı park, marketten aldığımız sebze, içtiğimiz su…
Hepsi sağlığımızı etkiliyor.

Dr. Last ve ekibi diyor ki:
“İklim değişikliğini durdurmak, aynı zamanda insan sağlığını korumaktır.”
Yani karbon salımını azaltmak, sadece gezegenimizi değil, geleceğimizi de korumaktır.

Bir düşünün…
Her yaktığımız bir litre benzin, her fazla tüketilen enerji, her gereksiz üretim; atmosferde bir iz bırakıyor.
Bu iz, sadece ozon tabakasını değil, sağlığımızı da etkiliyor.

Ben bugün bu kitabı okurken; dünyamızdaki kuraklık, fırtına, sel, sıcaklık artışının nedenlerini bir kez daha anladım.

Ama hâlâ geç değil. Enerjiyi daha bilinçli kullanmak, yenilenebilir kaynaklara yönelmek, tüketim alışkanlıklarımızı değiştirmek elimizde…

Geçtiğimiz günlerde “TÜBİTAK 4007 Bilim Şenlikleri Destekleme Programı” kapsamında, Çankırı İl Millî Eğitim Müdürlüğü öncülüğünde düzenlenen “İlimde Bilim Şenliği 3” etkinliği için Çankırı’daydık.
2–4 Ekim 2025 tarihleri arasında gerçekleşen bu anlamlı bilim şenliğinde, öğrenciler, öğretmenler, akademisyenler ve Çankırı halkı aynı heyecanla bilimi yaşadılar. Ben ve değerli meslektaşım Prof. Dr. Mustafa Böyükata ile birlikte bu etkinliğe katılarak, gençlerle bilimin ışığında buluşmanın mutluluğunu hissettik.

Ben Yozgat Bozok Üniversitesi Tıp Fakültesi’nden bir akademisyen olarak “Görünmeyen Tehlike: Mikroplastikler” konulu seminerimle öğrencilerle bir araya geldim. Mustafa hocamız ise bilimin insani boyutuna ve proje bazlı düşünmeye odaklanılması gerektiğine dikkat çeken sunumuyla etkinliğe ayrı bir derinlik kazandırdı.

Bu gezinin bana kazandırdığı en özel deneyimlerden biri, Çankırı Tuz Mağarası’nı ziyaret etmek oldu. Şehre adım attığımız andan itibaren neredeyse her Çankırılının sorduğu ilk soru ‘Tuz Mağarası’nı gezdiniz mi?’ olunca, bu merak uyandıran yeri görmeden dönmek olmazdı. Ve birkaç yıldır modernize edilen ve halka açılan bu tuz mağarayı rehber eşliğinde gezdik tabi ki…

Yerin yaklaşık 150 metre altında, milyonlarca yılın sessiz tanığı olarak varlığını sürdüren bu mağara, sadece tuzla değil, tarih, kültür ve şifa ile de dolu bir dünya…

İçeri girdiğinizde ilk hissedilen şey, havanın farklılığı. Tuz kristalleriyle kaplı duvarlar, insanın nefesini tazeleyen bir ortam sunuyor. Uzmanlara göre mağaradaki hava; astım, bronşit ve solunum yolu rahatsızlıklarına iyi geliyor. Bilimsel olarak kanıtlanmış bu özellikleriyle mağara, doğal bir şifa merkezi niteliğinde.

Mağaranın içinde bizi en çok etkileyen bölümlerden biri “Keloğlan’ın Karakaçanı” oldu. Efsaneye göre Keloğlan’ın vefalı eşeği Karakaçan, mağaranın tuzlu havası sayesinde fosilleşmiş halde korunmuş. Bilim insanları bu fosilin yaklaşık 400 yıllık olduğunu belirtiyor. Tuzun koruyucu etkisi, adeta doğanın kendi laboratuvarını hatırlatıyor. Bu bölüm hem halk hikâyelerimizi yaşatıyor hem de bilimin mucizesini gözler önüne seriyor. Bu konu hakkında bilgim olmadığından dolayı fazla bir yorum yapamıyorum

Tuz Mağarası’nda sadece efsaneler değil, bilimsel miraslar da mevcut. “Çorakyerler Omurgalı Fosil Lokalitesi” hakkında sergilenen bilgi panosu, Çankırı’nın 9 milyon yıl öncesine dayanan zengin paleontolojik geçmişini anlatıyor. Prof. Dr. Ayla Sevim Erol başkanlığında yapılan kazılarda, tarih öncesi döneme ait omurgalı fosilleri gün yüzüne çıkarılmış. Bu buluntular, Anadolu’nun geçmiş ekosistemini anlamamız açısından büyük önem taşıyor.

Ve elbette, Çankırı’nın kültürel lezzet miraslarından biri olan Küpecik Peyniri… Toprak küplerde olgunlaştırılan bu yöresel peynir, hem geleneksel üretim yöntemiyle hem de tuz mağarasından çıkarılan doğal kaya tuzu sayesinde kendine has bir tada sahip. Çankırılılar için sadece bir gıda değil, bir kültürel simge. Sofralarda, kahvaltılarda ve yerel festivallerde hak ettiği yeri almış durumda.

Bilimle kültürün, efsaneyle tarihin buluştuğu bu yer altı diyarı, insana sadece bilgi değil; huzur ve hayranlık da kazandırıyor. Çankırı Tuz Mağarası, hem doğal bir laboratuvar, hem bir kültür mirası, hem de şifanın kalbi olarak tanımlayabilirim…

Bu anlamlı deneyimi bize yaşatan, başta Çankırı İl Millî Eğitim Müdürü Sayın Muammer Öztürk olmak üzere, “İlimde Bilim Şenliği 3” projesinde emeği geçen tüm proje ekibine, öğretmenlere ve öğrencilere içtenlikle teşekkür ediyoruz.
Bilimin, kültürün ve doğanın bu güzel buluşmasında yer almak, bizler için unutulmaz bir deneyimdi.