Tarımda yıllardır azot, fosfor, potasyum konuşuruz ama bir element var ki çoğu zaman adını bile unuturuz: Bor.
Oysa bor, bitkiler için çok önemli bir mineraldir. Tam kararında verildiğinde bitkiyi canlandırır, verimi artırır. Eksik olduğunda ise tarlada bir şeylerin yolunda gitmediğini hissedersiniz ama sebebini hemen anlayamazsınız.

Borun bu kadar önemli olmasının nedeni, bitkinin her noktasında iş görmesidir. Kökten meyveye, çiçekten şeker taşınmasına kadar bitkinin her hareketinde borun izi vardır.

Bor eksikliği çoğu zaman fark edilmez. Çünkü bitki “açım” demez; yapraklarında küçük ama önemli sinyaller görürsünüz.
Genç yapraklar zayıf büyür, kökler güçsüzleşir, çiçeklenme bozulur. Meyve tutumu azalır, verim düşer.

Bazı üreticiler “Bu yıl çiçek dökümü çok oldu” der, nedenlerinden birisi Bor yetersizliği olabilir.

Hele kumlu ve organik maddesi düşük topraklarda bor tutunamadığı için eksiklik daha bile yaygındır. Yağışlı bölgelerde de bor hızla yıkanır; tarlada geriye bitkinin kullanabileceği kadar bor kalmaz.

Ama borun fazlası da dert…

Bor öyle bir element ki, eksikliği de sorun, fazlası da.
Özellikle kuru bölgelerde veya kireçli topraklarda bor birikebilir ve bu kez yaprak kenarlarında yanma, sararma ve büyüme durması ortaya çıkar.

Bu yüzden bor gübrelemesi “tane ile tuz” gibidir:
Bir tutam eksik olmaz, bir tutam fazla da yenmez.

Doğru bor gübrelemesi nasıl olur?

Uzmanlar şunu söylüyor:

• Toprak ve yaprak analizi yapılmadan bor vermek risklidir.
• Bitkinin gelişme dönemine göre bor ihtiyacı değişir.
• Meyve tutumu döneminde borun önemi iki kat artar.
• Bor, bitki içinde taşınamadığı için genelde genç yaprak ve çiçek bölgelerinde eksiklik başlar.

Doğru zaman + doğru doz, bor gübrelemesinin altın kuralıdır.

Bor, bitkinin gizli destekçisi

Crop Nutrition’ın yayımladığı bilgilere göre bor, bitkide:

• Hücre duvarını güçlendirir
• Kök gelişimini artırır
• Su ve besin alımına yardımcı olur
• Şeker ve enerjinin bitki içinde taşınmasını sağlar
• Çiçeklenme ve meyve tutumunda kritik rol oynar

Yani bor, bitkinin hem iskeletini hem de enerjisini ayakta tutar.
Eksikliğinde ise bitki canlı görünse bile verimi sessizce düşer.

Türkiye için büyük bir fırsat

Türkiye, dünya bor rezervlerinin büyük kısmına sahip. Bu aslında tarımda büyük bir avantaj demek.
Doğru üretilmiş bor gübreleriyle hem verim artabilir hem de çiftçinin maliyeti uzun vadede düşebilir.

Yeter ki bor, “her gübreden biri” gibi değil de, özel ilgi isteyen bir besin maddesi olarak ele alınsın.

Bor gübrelemesi, rastgele değil; bilinçli, ölçülü ve doğru zamanlı yapılmalıdır.
Toprağını tanıyan, analiz yaptıran, borun önemini bilen üretici, her zaman diğerlerinden bir adım önde olur.

Kaynaklar

• Mosaic Crop Nutrition – Importance of Boron in Plant Growth
• Güneş A., Gezgin S. ve ark. – The importance of boron for plants

Bu aralar metamfetamin üzerine okuduklarım, küresel bir krizle karşı karşıya olduğumuzu gösteriyor; gelin bu korkutucu verileri birlikte inceleyelim.

Metamfetamin artık sadece bir “sentetik uyarıcı” değil; küresel ölçekli bir ölüm krizine dönüşmüş durumda. UNODC’nin 2018 Global SMART Update raporu ve EMCDDA/Europol’un 2022 analizleri, bu gerçeği çarpıcı verilerle ortaya koyuyor.

Çarpıcı veriler:

• Dünya genelinde metamfetamin yakalamaları 2008’de 25 ton iken, 2016’da 159 tona, 2019’da ise 325 tona yükseldi.
• ABD’de metamfetaminin payı, psikostimülanlarla ilişkili ölümlerin %85-90’ını oluşturuyor. 2010’da 1.854 ölüm kaydedilirken, 2015’te bu sayı 5.716’ya ulaştı.
• Avustralya’da metamfetamin kaynaklı ölümler 2009-2015 arasında iki katına çıktı.
• ABD’de yüksek saflık ve düşük fiyat, aşırı doz ölümlerini hızla artırıyor.

Ölüm oranları neden hafife alınıyor?
Metamfetamin çoğu zaman başka maddelerle birlikte kullanılıyor. Bu da ölümleri doğrudan metamfetamine bağlamayı zorlaştırıyor. Avustralya’da yapılan bir çalışmada, metamfetamin kaynaklı ölümlerin %90’ında benzodiazepin veya morfin gibi başka maddeler tespit edildi. Kalp hastalıkları, intihar ve kazalar gibi dolaylı nedenler tabloyu daha da karmaşık hâle getiriyor.

Küresel tablo:

• Asya ve Kuzey Amerika, metamfetaminin en büyük pazarları. Bazı Asya ülkelerinde tedaviye başvuranların %75’inden fazlası amfetamin-tipi uyarıcılar nedeniyle yardım arıyor.
• ABD’de metamfetamin enjeksiyonu, opioid kriziyle birleşerek 2009-2018 arasında hepatit C vakalarını dört kat artırdı.
• Avrupa hâlâ görece küçük bir pazar olsa da, Çekya ve Slovakya’daki atık su analizleri yüksek kullanım seviyelerini ortaya koyuyor.

Ne yapılmalı?

Metamfetamin krizi, görmezden gelindiğinde sadece rakamlarda değil, toplumların geleceğinde de derin yaralar açıyor. Ölüm oranları buzdağının görünen kısmı sadece. Asıl mesele, bu yükselişi durdurmak için bilim, politika ve toplumun ortak iradesini harekete geçirmek:

• Bilimsel veriye dayalı politikalar: Ölüm oranlarının gerçek boyutunu ortaya koymak için atık su analizleri, tedavi başvuruları ve ölüm kayıtları birlikte değerlendirilmelidir.
• Uluslararası işbirliği: Metamfetamin üretimi ve ticareti sınır tanımıyor; bu nedenle yalnızca ulusal değil, bölgesel ve küresel düzeyde koordineli mücadele şart.
• Toplumsal farkındalık: Kamuoyuna yönelik bilinçlendirme kampanyaları, metamfetaminin “zararsız bir uyarıcı” olduğu yönündeki yanlış algıyı kırmalıdır.
• Sağlık sistemlerinin güçlendirilmesi: Tedavi ve rehabilitasyon kapasitesi artırılmalıdır.

Metamfetaminle mücadele, sadece bireysel çabalarla değil; bilimsel veri, politika ve toplumun eşgüdümlü çalışmasıyla mümkün olabilir.

Kaynaklar:

1. UNODC, Methamphetamine continues to dominate synthetic drug markets, Global SMART Update, Volume 20, 2018.
2. EMCDDA & Europol, The methamphetamine market: global context, EU Drug Markets Report, 2022.

Geçen haftaki “Isınan Dünya, Hastalanan İnsan” başlıklı yazımda, iklim değişikliğinin sağlığımızı ne kadar tehdit ettiğini paylaşmıştım. Bu hafta ise aynı kitabın — Climate of Change (Değişimin İklimi) — ikinci bölümünden bahsetmek istiyorum. Bu bölüm, çok daha ciddi.

Hepimizin her gün soluduğu havanın gizli yüzünü anlatıyor yani hava kirliliğini.

Sabah işe giderken aracımızı çalıştırdığımızda, bu soğuk günlerde evimizi ısıtmak için sobayı yaktığımızda ya da sanayi bölgelerinde bacalardan tüten dumanları gördüğümüzde…

Aslında hepimiz aynı gerçeğe katkıda bulunuyoruz: havanın kirlenmesine.

Ama o kirli hava sadece gökyüzüne karışmıyor; tüm canlıları yani her şeye karışıyor.
özellikle de  bu görünmeyen düşman, geleceğimiz olan çocuklarımıza, yaşlılara ve kronik hastalığı olanlara zarar veriyor.

Kitapta çok çarpıcı bilgiler yer alıyor ve oldukça akıcı bir üslup kullanılmış. Bilim insanları, hava kirliliğinin kalp krizi, inme, astım, KOAH ve hatta kanser gibi hastalıkları artırdığını açıkça ifade ediyor. Günümüzde bu hastalıkların hızla artması da bu bilgileri ne yazık ki doğruluyor.

Dünya Sağlık Örgütü’nün verilerine göre, her yıl milyonlarca insan kirli hava nedeniyle erken yaşta hayatını kaybediyor. Uzmanlar, hava kirliliğinin sigara kadar ciddi bir sağlık riski oluşturduğunu vurguluyor.

Genelde duman denince “kötü koku” olarak düşünüyoruz.
Oysa o dumanın içinde neler yok ki?

Mikroskobik tozlar, kükürt dioksit, azot oksitleri, karbon monoksit ve ağır metaller… Bir çırpıda saydıklarımız bunlar.
Nefesimiz ile içeri giriyor, akciğerlerimize kadar ulaşıyor.
Bazıları kana karışıp kalbe gidiyor, damarları tıkıyor, beyne zarar veriyor.

Hava kirliliği, sadece solunum yollarını değil vücudumuzun her alanını etkiliyor.
Bir çocuğun nefes alırken zorlanması, bir yaşlının öksürük krizine girmesi, sadece “hava değişti” diyerek geçiştirilebileceğimiz şeyler değil.
Yani mesele artık sadece çevre kirliliği değil, sağlımız meselesi.
Bugün hava kirliliğini azaltmak için yapılan her adım, bir insanın daha uzun yaşamasını ve daha sağlıklı olmasını sağlıyor.
Daha az kömür, daha az duman, daha temiz enerji…

Hepsi bizim sağlığımız için…

Ne yazık ki son yıllarda temiz havayı bulmak lüks olmaya başladı.

Her gün temiz havayı bulmak için kilometrelerce yok kat ediyoruz.

Başka ülkelere de kaçamayız. Çünkü, kirli hava sınıf, ülke veya sınır tanımıyor.
Bir şehirde yanan kömürün dumanı, rüzgârla yüzlerce kilometre öteye taşınabiliyor.
Yani komşu ülkenin bacasından çıkan duman, bizi etkileyebiliyor.

Peki, çözüm ne?
Aslında çok basit ama kararlı adımlar gerekiyor.
Toplu taşıma kullanmak ve toplu taşıma sistemlerini modernize etmek, yenilenebilir enerjiye yönelmek, gereksiz yakıt tüketiminden kaçınmak, filtre sistemlerini iyileştirmek ve çevreye duyarlı üretimi teşvik etmek…
Hepimizin küçük katkısı, büyük bir fark oluşturabilir.

Unutmayalım, hava görünmez ama etkisi derindir.
Temiz hava, insanın en temel hakkıdır yani  insanın sağlığını korumaktır.

Ne yazık ki “Gökyüzü Grileşirken Sağlığımız Soluyor”

Önlemler almaz isek vay halimize…